Vorig jaar plaatste ik in juli een artikel op mijn Linkedin pagina over Andrew Cuomo, met als titel “Zo ziet inspirerend leiderschap er uit”. Net als miljoenen Amerikanen had ik in de weken eraan voorafgaand gefascineerd gekeken naar de persconferenties waarin Cuomo vertelde wat hij deed om de uitbrekende coronapandemie te bestrijden. Wauw! Wat een daadkracht! Visie! Aansprekende waarden! Dat was pas leiderschap. Cuomo was mijn held.
Daarom vond ik het teleurstellend toen er in de loop van dit jaar berichten verschenen waarin werd gesuggereerd dat Cuomo zich schuldig had gemaakt aan seksuele intimidatie. Eerst hoopte ik nog dat hij onterecht beschuldigd werd, en dat mijn held mijn held kon blijven. Maar met het verschijnen van het rapport van de procureur-generaal van de staat New York was het wel duidelijk: Cuomo heeft zijn positie misbruikt om in het totaal 11 vrouwen seksueel te intimideren. (1). De vrouwen maken melding van ongewenst zoenen, knuffelen, betasten en vernederende en ongepaste opmerkingen. Kortom, seksuele intimidatie. Triest vond ik het ook om te lezen dat Cuomo en zijn advocaten sommige aanklagers gedreigd hadden zwart te maken, inclusief een van hun advocaten, in een poging hun geloofwaardigheid te ondermijnen (2). Hoe kon mijn held zo diep vallen? Had ik me zo vergist in die man??
Wat het allemaal nog schrijnender maakte is dat Cuomo in augustus 2019 een wet tekende die seksuele intimidatie op het werk tegen moest gaan. Hij werkte samen met ”Time’s up!”, een organisatie die slachtoffers van seksuele intimidatie steunt. “There must be zero tolerance for sexual harassment in any workplace, and we can and will end the secrecy and coercive practices that have enabled harassment for far too long” schreef hij op Twitter in 2018 (3). Tegen Eric Schneiderman, de procureur generaal die door verschillende vrouwen van seksuele intimidatie werd beschuldigd, zei hij in mei 2018 “Nobody is above the law”. Hij spoorde hem aan ontslag te nemen (4).
Genoeg redenen om cynisch te worden. De berichtgeving over Cuomo voedt het idee dat topmanagers heel goed weten wat zij publiekelijk horen te beweren om goede sier te maken, maar als niemand kijkt, alle ethische regels aan hun laars lappen en gewoon doen wat het meest in hun eigen belang is.
Ik heb me afgevraagd of ik mijn artikel over Cuomo’s zes lessen in inspirerend leiderschap moest verwijderen. De man was immers niet geloofwaardig meer. Maar na mijn artikel nogmaals gelezen te hebben, dacht ik: die lessen staan nog steeds overeind. Cuomo was tijdens zijn persconferenties wel degelijk vertrouwenwekkend geweest en had veel daadkracht laten zien. Misschien had hij fouten gemaakt bij het bestrijden van de crisis, maar had ongetwijfeld ook veel goed gedaan.
Je kunt blijkbaar heel competent zijn voor de uitdaging waar je voor staat, en tegelijkertijd niet integer zijn. Zoals Carl Jung ooit stelde: ieder mens heeft een schaduw. Die van Cuomo is dat hij vrouwelijke medewerkers niet op een gelijkwaardige, respectvolle manier behandelde. Helaas staat Cuomo daarin niet alleen. Op 17 juni 2021 publiceert Trouw een artikel over een onderzoek dat door het CNV is uitgevoerd naar gevoelens van (on)veiligheid op het werk. Resultaat: 60% van de ondervraagde vrouwen had weleens te maken gehad met een of andere vorm van seksuele intimidatie op de werkvloer (5). Omgerekend naar de hele Nederlandse beroepsbevolking betekent dat dat zo’n twee miljoen vrouwen op hun werk worden lastiggevallen.
Woensdag diende Cuomo zijn ontslag in. Zijn positie was onhoudbaar geworden.
Hoe komt het toch dat er telkens weer berichten opduiken over intelligente, capabele mannen op topposities die norm overschrijdend gedrag vertonen? Wat speelt er zich af in hun hoofd? Immers, aan al je geweldige capaciteiten heb je niets als bekend wordt dat je niet integer bent omdat je je macht misbruikt. Dan is je carrière voorbij. De managers die over de schreef gaan weten dat donders goed, en toch gaan ze de fout in. Hoe kan dat?
Ik doe een poging om te begrijpen wat er zich in het hoofd van deze managers afspeelt. Met nadruk op het woord poging: het zijn eerder hypothesen dan sluitende verklaringen.
- Het hebben van macht vermindert je empathisch vermogen.
In The Atlantic verschijnt in juli 2017 een artikel met als titel “Power Causes Brain Damage” (6). De auteur beschrijft de onderzoeksbevindingen van twee wetenschappers: Dacher Keltner, hoogleraar psychologie aan de Universiteit van Berkeley en Sukhvinder Obhi, een neurowetenschapper aan de Universiteit van Ontario. Keltner ontdekte op basis van jarenlang onderzoek dat proefpersonen onder invloed van macht zich gedragen alsof ze een traumatisch hersenletsel hebben opgelopen. Ze worden impulsiever, minder risicobewust en: minder bedreven in het zien van dingen vanuit het oogpunt van andere mensen.
De bevindingen van Keltner kunnen zelfs op neurologisch niveau gemeten worden. Obhi ontdekte hetzelfde als Keltner toen hij de hoofden van machtigen en minder machtigen onder een transcraniële magnetische stimulatiemachine legde. Hij ontdekte dat macht het functioneren van spiegelneuronen schaadt. Spiegelneuronen stellen ons in staat te ervaren en voelen wat anderen voelen. Bij proefpersonen die tijdelijk een gevoel van macht werd gegeven, werkten die spiegelneuronen minder goed, alsof ze verdoofd waren.
- De overtuiging dat mensen middelen zijn om doelen te bereiken.
De manier waarop iemand leidinggeeft wordt niet alleen bepaald door zijn of haar capaciteiten, maar ook door zijn bewuste en onbewuste overtuigen over wat het betekent om leider te zijn. Anders gezegd: door zijn of haar (impliciete) rolopvatting. Sommige managers gaan ervan uit dat het hun rol is om doelen te bereiken en resultaten te boeken door mensen in te zetten. Zij hanteren bewust of onbewust de klassieke opvatting van leiderschap. Volgens die opvatting is leiderschap het beïnvloeden van anderen om hen ‘iets te laten doen wat ze uit zichzelf niet zouden doen’. (7) (cursivering van mij, ew).
Hoe instrumenteler de rolopvatting van de manager, hoe gemakkelijker hij voorbijgaat aan de gevoelens en behoeften van zijn medewerkers, hoe eerder hij hun grenzen overschrijdt.
- Bij een uitzonderlijke positie horen uitzonderlijke rechten
De verklaring voor het grensoverschrijdend gedrag van Cuomo zou ook uit een volledig onverwachte hoek kunnen komen: het Monopoly spel. Psychologen van de universiteit van Californië deden een experiment waarbij proefpersonen die elkaar niet kenden, een aangepast Monopoly spel speelden. In dat spel was een van beide spelers bevoorrecht: die kreeg twee keer zoveel startgeld als de tegenstander, mocht met twee dobbelstenen gooien in plaats van met een en kreeg bij het passeren van “Start” 200 dollar in plaats van de 100 die zijn tegenstander kreeg. Bij het begin van het experiment werd door het opgooien van een muntstuk bepaald wie de rijke en wie de arme speler zou zijn. Het eerste opvallende resultaat van het experiment was dat tijdens het spel de rijke spelers begonnen te doen alsof zij hun geluk verdienden. Bijvoorbeeld door een stoere, zelfbewuste houding aan te nemen, door met hu stukken luid tegen het speelbord te slaan of door de pech van hun tegenstander ter sprake te brengen. Maar het meest verbijsterend was de reactie van de rijke spelers na afloop van het spel. Toen de onderzoekers hen vroegen waarom ze het spel hadden gewonnen, schreef geen enkele rijke speler zijn succes aan geluk toe. Zij verklaarden hun succes allemaal dor te benoemen hoe slim ze waren geweest, hoe capabel en hoe goed hun besluiten waren geweest.
De rijke spelers in dit experiment maken wat in de psychologie de “fundamentele attributiefout” wordt genoemd. Zij denken: “Ik ben succesvol, dan moet ik wel bijzonder capabel zijn, en dus heb ik recht op het geld dat ik heb verdiend.”
Wat machtige managers die over de schreef gaan denken is een variant op deze overtuiging. Zij denken, meer onbewust dan bewust: “Ik bekleed een uitzonderlijke positie, dan moet ik wel heel bijzonder zijn, dus heb ik recht op een uitzonderlijke behandeling. Voor mij gelden andere regels, ik mag me meer veroorloven dan een gewone sterveling.”
Blijft vooral de vraag over: hoe voorkom je deze ontsporingen? Het grootste probleem met mannen aan de top is dat zij niet meer gecorrigeerd worden. Niemand durft hen nog aan te spreken op gedrag dat niet acceptabel is, uit angst voor vergelding. En dat leidt tot misschien wel de belangrijkste verklaring voor grensoverschrijdend gedrag. Dat is de overtuiging: “Ik kom ermee weg”. Want ook voor topmanagers geldt, net als voor inbrekers, dat zij een inschatting maken van hun pakkans. Daarom is het zo belangrijk dat Raden van Commissarissen, Raden van Toezicht en HR-afdelingen signaleren welke cultuur er in de top van de organisatie aan het ontstaan is en feedbacksessies organiseren waarin topmanagers elkaar vertellen wat ze moeten blijven doen, minder moeten doen en meer moete doen*. Die feedback sessies maken het vanzelfsprekend dat ook topmanagers elkaar aanspreken op ongewenst gedrag. Immers, niet elke manager heeft een vrouw zoals Winston Churchill die had.
Winston Churchill was getrouwd met Clementine. Op de dag dat Hitler Parijs binnentrok, stuurde Clementine aan Winston een brief waarin zij schreef: “My darling Winston, I must confess I have noticed a deterioration in your manner, and you are not as kind as you used to be”. Ze schreef dat iemand haar had toevertrouwd dat Churchill zich tijdens besprekingen zo minachtend tegenover medewerkers had gedragen, dat “no ideas, good or bad, will be forthcoming”, met als gevaar dat “you won’t get the best results” (6).
* De “early warning scan” kan je daarbij behulpzaam zijn. Neem contact op als je geïnteresseerd bent: eric@westra-advies.nl.
- “The Report on Cuomo and the Calls to Resign: What to Know”. NYT, August 4, 2021
- “How Cuomo and His Team Retaliated Against his Accusers”, NYT, August 5, 2021
- “Cuomo advanced a feminist agenda. Was that just politics?”, NYT, August 11, 2021
- “How Cuomo Took Advantage of #MeToo”, NYT, August 7, 2021
- “Van hitsige appjes en schunnige taal tot aanranding: vrouwen zijn op het werk te vaak niet veilig, zegt CNV”, Trouw, 17 juni 2021
- “Power causes brain damage”, The Atlantic, July/August, 2017.
- “Pespectieven op leiderschap”, Jaap Boonstra, 2018
- “Higher social class predicts increased unethical behavior”, P.K. Piff, Proceedings of the National Academy of Sciences, February 2012.